Smešten na prometnom putu između Niša i Zaječara, u kotlini oivičenoj padinama Tresibabe, Tupižnice i Stare planine, ispresecan Svrljiškim i Trgoviškim Timokom (koji se nadomak grada spajaju u Beli Timok), poznat i po brojnim mostovima zahvaljujući kojima je nekada nosio nadimak Mala Venecija, grad Knjaževac se i danas smatra romantičnim i mirnim kutkom neotkrivenog istoka Srbije.
Iako po površini (1202 km2) četvrta opština na teritoriji Republike Srbije, sa čak 85 seoskih naselja, broj stanovnika uopšte nije tako velik kako bi se očekivalo (na teritoriji cele opštine oko 32000, a u samom gradu oko 18000 ljudi) – čak bi se moglo reći da je obrnuto proporcionalan površini i broju naselja.
U jednom periodu Knjaževac je izgubio nekadašnju slavu Male Venecije, ali se na turističku mapu Srbije definitivno vratio 2006, kada se počelo sa uređenjem skijaškog centra na Staroj planini. Veliku pažnju privukla je izgradnja novog hotela i gondole 2011, čime je data šansa ne samo razvoju i popularizaciji skijaštva među mladima, nego je to ujedno bio i veliki podstrek privatnim ugostiteljima, kao i turističkoj organizaciji da posetiocima Stare planine ukaže na još neke zanimljivosti koje ovaj kraj može ponuditi. Za planinare je posebno zanimljiv staroplaninski vrh Midžor, smešten na samoj granici Srbije i Bugarske, a visok 2169 metara.
Treba napomenuti da Knjaževac zauzima i bitno mesto na takozvanom putu vina kroz istočnu Srbiju, a sasvim je sigurno da je još od antičkih vremena današnji knjaževački kraj bio plodno tlo za uzgoj grožđa i proizvodnju vina.
Iako se naselje prvi put spominje pod nazivom Gurgusovac 1455. u turskim izvorima, knjaževačka kotlina nastanjena je još od praistorijskih vremena, a na prostoru obližnjeg sela Ravna u rimsko doba postojalo je vojno utvrđenje Timacum Minus. Poslednjih decenija ovde su izvršena brojna arheološka iskopavanja, a materijal je postao dostupan javnosti nakon otvaranja etno-parka u selu Ravna.
Vredna pažnje je i crkva Bogorodice u selu Donja Kamenica, na putu između Knjaževca i skijaškog centra Stara planina. Podignuta u prvoj polovini XIV veka, ova crkva najviše privlači pažnju zato što nad njom dominiraju dve kule zvonare – to mnogo više podseća na gotski i uopšte zapadnoevropski stil, nego li na vizantijski, koji je karakterističan za srednjovekovno balkansko područje. Nije još uvek utvrđeno ni ko je ktitor ove crkve, da li neko od srpskih ili bugarskih velmoža, a postoji pretpostavka da su je mogli zidati čak i germanski Sasi, za koje se zna da su živeli u ne tako dalekoj Rumuniji.
Ima više legendi kojima se objašnjava etimologija starog naziva Gurgusovac, počev od one da se time opisuje gukanje golubova, do one da ime potiče od latinskog izraza „gurus-gurgustium“, gde prva reč znači „dolinica“ ili „posed legionara“, a druga može značiti „kolibica, krčma“, ali i „podrum“, što takođe nije bez značaja ako se setimo da je dotično područje od davnina bilo poznato kao pogodno za gajenje vinograda.
Međutim, kakvo god da mu je stvarno značenje, ime Gurgusovac pročulo se sredinom XIX veka, u vreme vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića, kada će u Gurgusovačkoj kuli (čiji ostaci i danas postoje na brdu iznad stare gradske čaršije) biti zatvarane pristalice tada svrgnute i prognane dinastije Obrenović, pa će Gurgusovac dobiti vrlo ružan nadimak „Srpska Bastilja“. Međutim, nakon novog dinastičkog prevrata, knjaz Miloš Obrenović posećuje Gurgusovac 17. januara 1859. i naređuje da se ozloglašena kula zapali, a u čast tog događaja meštani prozivaju svoju varoš imenom Knjaževac, što ostaje i do danas, uprkos svim docnijim dinastičkim i revolucionarnim prevratima.
Ipak, u jednom momentu Knjaževčani su ustali i protiv obrenovićevske vlasti. Bilo je to 1883, kada je u sokobanjskom, boljevačkom i knjaževačkom kraju izbila Timočka buna prouzrokovana ekonomskim merama koje je tadašnji režim zavodio. Pobuna će vrlo brzo biti ugušena, a vođe izvedene pred preki sud u Zaječaru i streljane.
Od suđenja i smrtne kazne tada se ipak spasao knjaževački radikal Aleksa Aca Stanojević, kum Nikole Pašića, a pod starost i vođa Narodne radikalne stranke (nakon Pašićeve smrti). Stanojevićeva kuća docnije je pretvorena u muzej i predstavlja danas pravi primer jednog iščezlog duha knjaževačke varoši.
Iz knjaževačkog kraja potiče i jedan mnogo poznatiji političar, demokrata Ljubomir Ljuba Davidović, kao i etnolog Tihomir Đorđević, dok je igrom slučaja (jer mu je otac tu bio na službi) u Knjaževcu rođen budući pisac „Srpske trilogije“ Stevan Jakovljević. Danas pomalo zaboravljeni dečji pisac Brana Cvetković takođe je rođen u Knjaževcu, a iz obližnjeg rudarskog sela Vina potiče akrobata Dragoljub Aleksić, inače autor prvog srpskog tonskog filma „Nevinost bez zaštite“.
Da priču o Knjaževcu zaokružimo u centru grada, na kamenom mostu preko Svrljiškog Timoka, odakle možemo otići do obližnjeg spomen-parka uređenog 1971. u čast tridesetogodišnjice revolucije, a ako produžimo ka obližnjem brdu naići ćemo na crkvu Svetog Đorđa (sagrađena 1835), a ubrzo i na Zavičajni muzej. Zapazićemo i jednu specifičnu građevinu koja se uzdiže iznad varoši: to je Džervinova vila, nazvana tako jer je jedno vreme pripadala preduzeću „Džervin“, a iako je izgrađena još pre Drugog svetskog rata i kao takva bi mogla biti zanimljiv spomenik, danas je potpuno zapuštena i prepuštena zubu vremena.
Ako li sa kamenog mosta pogledamo na drugu stranu, zapazićemo restauriranu staru čaršiju koja se proteže kejom, a na brdašcu iznad stoji zgrada policije pred kojom se uzdiže stari brest – i danas se u Knjaževcu za onoga koji je uhapšen kaže da je otišao „pod brest“!
Nedaleko je i prostrani gradski trg sa drvenim pešačkim mostom i modernom građevinom Doma kulture, gde su pod jednim krovom svoj dom našli i gradski bioskop, i pozorište, i galerija, i gradska biblioteka, pa se ovo mesto ističe kao centar knjaževačkog kulturnog života.
A najvažnija manifestacija u Knjaževcu svakako je Festival kulture mladih Srbije, prvi put održana još 1961, a od nedavno podeljena na više manjih manifestacija, pri čemu se koncerti popularne muzike održavaju u dvorištu nekadašnje Gurgusovačke kule, restaurirane i adaptirane za neke mnogo lepše događaje i trenutke nego što su bili oni kad je zidana.
Noćni život sigurno nije kao u nekim većim gradovima, ali gotovo sve generacije mogu pronaći svoje mesto za druženje i provod, od starih kafana, preko modernijih restorana i kafe-picerija, do kafića koji se uveče često sami od sebe pretvore u klub ili diskoteku.
Grad na putu vina, ozloglašeni Gurgusovac, idilična Mala Venecija, možda u nekim momentima i previše miran – pesimisti i skeptici bi čak rekli „umrtvljen“ – Knjaževac je ipak grad za koji ima nade, ako ne drugačije a ono bar na turističkom i kulturološkom planu, a kome to nije dovoljno, onda će mu se i drugi gradovi činiti učmali i umrtvljeni, pa gde god da pobegne od provincije.
Uostalom, svako danas može sam da odluči hoće li svoj grad doživeti kao Bastilju ili kao Veneciju.
